İzmir araştırmalarıyla tanıdığımız yazar, çevirmen, yayıncı İlhan Pınar’’la İzmir Kalkınma Ajansı (İZKA) Kültür Yayınları tarafından yayımlanan “Osmanlı Dönemi İzmir Planları ve Haritaları” kitabı üzerine konuştum. 

 İlhan Pınar, İzmir’in kentsel yerleşimi hakkında bize bilgi veren kroki ve harita çalışmaları hangi tarihlerde başladı?

- 17. Yüzyıl başlarında Batı Avrupa merkezli olarak (İngiliz, Hollandalı ve Fransız tüccarlar aracılığıyla ve bu ülkelerin Osmanlı İmparatorluğu'ndan aldığı kapitülasyonlara bağlı olarak) şekillenmeye başlayan İzmir'in ticari yapısı, bu ülkelerden tüccar olduğu kadar çeşitli bilimsel disiplinlerden insanları da kente çekmiştir. İzmir ile ilgili kentsel yerleşime dair bilgileri 18. Yüzyıl sonlarına kadar çizilen gravür ve resimlerden ve de seyyah anlatımlardan izleyebiliyoruz. 19. Yüzyıl başlarından itibaren karşımıza kroki niteliğinde ilk harita-çizimler çıkmaktadır.Bu bağlamda bize kentin hâlihazır durumunu gösteren en eski plan krokisi, Livio Amedeo Mıssır tarafından Santa Maria Kilisesi'nde bulunan ve üzerine "Kısım I" ibaresi yer aldığı için "Kısım II"nin de varlığını çağrıştıran plandır. Kendisi de İzmirli olan Mıssır, uzun yıllar İzmir Katolik dünyası üzerine araştırmalar yapmış birisidir. Yazarın 1796-1806 yılları arasına tarihlediği bu kroki plan büyük ölçüde Frenk Mahallesi'ni ve Kemeraltı'nın kuzey kesimini kapsamaktadır.

Kitabında Fransız coğrafyacı Jean Denis Barbié de Bocage ve Richard Copeland, Thomas Graves, Thomas Abel Brimage Spratt, Edward Forbes’in adları geçiyor.

- Ünlü Fransız Coğrafyacı Jean Denis Barbié de Bocage'nin İzmir'e hiç gelmeden hazırladığı çalışma ise fikir vermesi açısından değerlidir. Bocage'nin, Jakob Spon ve George Wheler (1675), Joseph Pitton de Tournefort (1701-02), Richard Pococke (1739), Richard Chandler (1764-65) ve James Dallaway (1795) gibi seyyah ve araştırmacıların metinlerinden yola çıkarak hazırladığı 1:8000 ölçekli kroki-plan dönemin halihazır durumu hakkında bir fikir vermektedir. 1830'lu yıllarda İngiliz deniz subayları İzmir planı ve haritaları yapımında etkili olmuştur. İngilizler, Fransız işgalindeki (1798) Malta’yı kurtarmak için geldikleri tarihten itibaren Malta’ya yerleşmişler (1800), 1814 Paris Anlaşması ile birlikte Malta’yı kolonileri haline getirmişlerdir. Cebelitarık ve Malta üzerinden Akdeniz'i kontrol etmek amacıyla kurdukları deniz istasyonunun subayları Akdeniz ve Ege Denizi’nde birçok adanın ve kıyının haritalarını da çıkarmıştır. Bu subaylardan Richard Copeland -birçok Ege adası ve kentinin planını yaptığı gibi- 1844 tarihinde İzmir planı da yapmıştır. Aynı istasyonda görev yapan Kaptan Thomas Graves de İzmir planı yapar (1836/37). Yine aynı dönemde Malta deniz üssünde Kaptan Thomas Graves’in komutası altında hidrografi öğrenimine devam etmesinin yanı sıra topografik, jeolojik, arkeolojik, tarih ve toplumsal incelemelerde bulunan bir başka İngiliz deniz subayı Thomas Abel Brimage Spratt ise kendisinin jeolojiye olan ilgisi dolayısıyla İzmir Körfezi'nde fosil araştırmaları yapmak üzere ünlü İngiliz doğa tarihçisi Edward Forbes ile birlikte çalışmış ve bu esnada körfezin ilk jeolojik haritasını çıkarma olanağı bulmuştur.

- Kentin tamamını kapsayan İtalyan mühendis Luigi Storari, 1854-56, Dr. Lamec Saad’ın çizdiği planlarlardan bahseder misin.

 Kentin tamamını kapsayan ilk ölçekli plan (1: 5000) İtalyan mühendis Luigi Storari tarafından 1854-56 yılları arasında yapılan çalışmayla gerçekleşir ve 1857 yılında yayınlanır. Storari, Ermeni Mahallesi'nin yangın sonrası düzenlenmesiyle ilgili de çalışmış, ayrıca Şadırvan Camisi'ni merkeze alan bir Kemeraltı planı da (1852-53) hazırlamıştır.

Bir diğer erken dönem İzmir planı ise Dr. Lamec Saad tarafından hazırlanmıştır. Lübnan'da 10 yaşında öksüz ve yetim kalan Saad, Alman bir aile tarafından evlatlık olarak Almanya'ya götürülmüş ve burada mühendislik öğrenimi görerek 1873-75 yıllarında Osmanlı'da mühendis olarak çalışmıştır. Bu dönemde 1: 5000 Ölçekli İzmir Planı yapma olanağı bulmuş ve bu planı notlarıyla birlikte Alman Coğrafya Dergisi "Mittheilungen des Vereins für Erdkunde-Leipzig, 1877-78 Yıllığı içinde" yayınlamıştır. Saad, daha sonra Almanya'ya dönerek tıp öğrenimi görmüş ve Osmanlı topraklarına dönerek diplomasını kabul ettirmiş ve 16 yıl karantina hekimliği yapmıştır. Saad'ın planı Strorari'nin planı ile Rıhtım öncesi ve sonrası bağlamında karşılaştırma olanağı veren önemli bir plan olmuştur.

Charles Goad’ın 1905 planı Kemeraltı Çarşısı tarihi için, 1907 yılında İzmirli epigraf Aristoteles Marie Fontrier tarafından hazırlanan İzmir'in topografik haritası önemli bir kaynak. 

İnşaat mühendisi ve haritacı olan Charles Goad tarafından 1905 yılında hazırlanan plan ise Kemeraltı ve yakın çevresindeki ticari alanları kapsaması açısından bize ayrıntılı ve değerli bilgiler aktarmakta, Çarşı'yı ve yakın çevresini yakından tanıma ve öğrenme olanağı sunmaktadır. Plan, sigorta amaçlı yapıldığı için sadece ticari alanları kapsamış, konut alanlarına yer verilmemiştir. 10 pafta ve ayrıntılı bir lejanttan oluşan plan Çarşı'nın 20. Yüzyıl başlarındaki hâlihazır durumunu ve mülkiyet sahiplerini vermektedir.

İzmir'in 1907 yılında İzmirli epigraf Aristoteles Marie Fontrier tarafından hazırlanan topografik haritası her ne kadar su kaynaklarını göstermek amaçlı yapılmış olsa da bize bilinmeyen çok yönlü bir bilgi aktarmaktadır. Gerek İzmir'in Rum geçmişine hâkim olması gerekse önemli bir arkeoloji birikimine sahip olması hazırladığı planın zengin bir içerik kazanmasını sağlamıştır. Ancak Fontrier, hazırladığı haritayı göremeden İzmir'de aynı yıl vefat etmiştir (1907). Gerek Agora'nın yerini erken bir tarihte saptamış olması açısından gerekse su kaynaklarını tarihsel geçmişiyle birlikte aktarması açısından plan İzmir Tarihi açısından önem kazanmaktadır. Yine İzmir üzerine yaptığı arkeolojik çalışmalarından tanıdığımız ve İzmir’de yaşadığı dönemde (1876-1910) bu alanda otorite olan Georg Weber’in suyolları çalışması da İzmir’in çevresi için önemli topografik bilgiler içeren kroki-haritaların ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Wolfgang Müler-Wiener, Ortaçağ savunma yapıları, Amiral Francis Beaufort Batı Anadolu kıyı haritalarını yapmış.

-Bu konuda Wolfgang Müler-Wiener’den de söz etmek gerekir. Özellikle Batı Anadolu ve Ege adaları Ortaçağ Savunma Yapıları üzerine araştırmalar yapan Müller-Wiener, İzmir, Çandarlı ve Sığacık kaleleri ve de Kemeraltı üzerine de çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaları sırasında İzmir’in topografyasına da yer veren yazar, eski harita ve planlardan ve de seyyah anlatımlarından yararlanarak İzmir topografyası üzerine bilgiler üretmeye çalışmıştır.

Tabii bu plan çalışmaları ve çizimlerinin yanı sıra harita yapım çalışmaları da önemli bir yer tutmaktadır. Bu konuda da İngilizler öncü olmuş Amiral Francis Beaufort 1810-11 yıllarında Batı Anadolu kıyı haritasını çıkarmıştır. Alman Coğrafyacı Heinrich Kiepert ise yaklaşık 40 yıl uğraştığı Anadolu haritasını 1890'larda yayınlayarak haritanın sivilleşmesini sağlamıştır.

Gerek plan gerekse harita çalışmaları bize bu uğraşların nasıl meşakkatli bir uğraş olduğunu göstermesinin yanı sıra kentimizin ve bölgemizin tarihsel coğrafyası ve tarihsel topografyası hakkında önemli bilgiler ve tarihsel süreçler ortaya koymaktadır.

İzmir ile ilgili yapılacak çalışmalarda elimizde sağlıklı bir bibliyoğrafya ve envanter çalışmasının olmadığını, seyahatnamelerin, monografilerin, araştırma, gravür, illüstrasyonlar, fotoğraflar, kartpostallar ve haritalarla planların bu zenginliğin çeşitli kaynakları arasında olduğunu söyleyen İlhan Pınar’a verdiği bilgiler için teşekkür ederim.