İzmir Büyükşehir Belediyesi Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi (APİKAM), İzmir'in fotoğrafçılık tarihini belge, fotoğraf ve objelerle destekleyen yeni bir sergiye ev sahipliği yapıyor. Son derece etkileyici fotoğrafların ve bilgilerin yer aldığı sergide hem genel anlamda fotoğrafçılığa hem de İzmir'in görsel hafızasına dair pek çok bilgi yer alıyor. 

“İzmir Fotoğrafhanesi – Görsel Hafızanın İnşası (1840-1922)” başlıklı sergi APİKAM’da 11 Aralık 2025 günü ziyarete açıldı. Küratörlüğünü koleksiyoner Aybala Yentürk’ün, proje genel koordinatörlüğünü Kent Arşivi ve Müzeler Şube Müdürü Dr. Serhan Kemal Saygı’nın üstlendiği sergi, Osmanlı İmparatorluğu'nun ikinci büyük kenti, Akdeniz'in önemli limanlarından biri olan İzmir'in fotoğrafçılık tarihindeki yerini kayda geçiriyor. Çok sayıda arşiv ve koleksiyonlardan destek alınarak hazırlanan bu kapsamlı serginin kısa bir süre sonra kitabının da yayımlanması planlanıyor.

Sergide özenle hazırlanmış panolarda İzmir'i kayda geçiren Rum, Ermeni, Musevi fotoğrafçılar, unutulmuş fotoğrafhaneler, kentin günlük yaşamından kareler, fotoğraflar üzerinden İzmir'in gelişimi, seyyahların tarihe kaydettiği bambaşka bir İzmir izleniyor. Bu kapsamlı sergi için Mert Rüstem, Nejat Yentürk, Ercüment Tahtakıran, Yavuz Çorapçıoğlu, Fabio Tito, Patrice Guiffray, Mark Giraud, Gökçen Adar, Çevik Çullu, Nazmi Şurğun, Bahattin Öztunçay, Ömer Koç, Koç Üniversitesi Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi (AKMED), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Salt Araştırma, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Levantine Miras Vakfı arşiv ve koleksiyonlarından destek alınmış.

Dagerotip tekniğiyle ilk fotoğraf

Sergi "Işık ve kimyanın mucizesi - Fotoğrafın doğuşu” bölümüyle başlıyor. 1839 yılında Louis Jacques Mandé Daguerre tarafından keşfedilen ve onun adıyla anılan, bir fotoğraf baskı tekniği olan Dagerotip'in tarihçesi anlatılıyor. Sekiz saatlik uzun bir pozlama sürecinin sonunda elde edilen tarihin ilk kalıcı fotoğrafının da bulunduğu sergi "Yeni bir çağın başlangıcı - Osmanlı toplumu fotoğrafla tanışıyor" bölümüyle sürüyor. Sergide fotoğrafı çekilen ilk Osmanlı hükümdarı olan Sultan Abdülaziz'in dönemin ünlü fotoğrafçıları Abdullah Biraderler'in kamerası karşısında çekilmiş fotoğrafı da yer alıyor. 

İzmir'de 70 fotoğrafhane

1850'lerin sonlarından 1922 yılındaki büyük yangına kadar İzmir'de faaliyet gösteren yaklaşık 70 fotoğrafhane olduğu bilgisi verilen sergide İzmir'de fotoğrafçılığın doğuşunun nasıl gerçekleştiği de aktarılıyor. Günümüze uluşan aile albümlerindeki fotoğrafların çekim tarihleri üzerinden yapılan incelemede İzmir'de ilk portre fotoğrafçısının Frenk Sokağı’nda çalıştığı tahmin edilen Enrico Cesare Sarti olabileceği belirtiliyor. 

İzmir'de 1850'lerden itibaren fotoğrafçıların atölyelerinde poz verenler arasında kentin köklü Levanten ailelerinin yer aldığı, zamanla kentteki Türk ailelerin de fotoğraf çektirmeye başladığı anlatılıyor. Sergide verilen bilgilerden İzmirli Müslüman kadınların yüzlerini örten peçelerini kaldırarak kamera karşısına ancak II. Meşrutiyet’in ilanından sonra geçtiğini, Türk ailelerin fotoğraf çektirmek için çoğunlukla o dönemde Osmanlı vatandaşı olan Ermeni ve Rum fotoğrafçıların stüdyolarını tercih ettiğini öğreniyoruz.

İzmir'in fotoğrafçıları

İzmir'in Müslüman Türk sakinlerinin fotoğrafçılığa ilk yıllarda dini nedenlerle mesafeli durdukları, fotoğrafçılığın ancak 20. yüzyılın başlarında tercih edilen meslekler arasına girdiği bilgisi paylaşılıyor. İzmir'i kayda geçiren fotoğrafçılar E. Sarti, Alexander Sandor Svoboda, Rubellin, Georgios Sosiadis, EL Beder Fotoğrafhanesi, Spridon Kalligeris, Antoine Zilpoche, G. Hubber & Ch. Kopsch, Photographie Hermess, Tatyos Hersesyan, H. Ütücüyan, Jules Lind, Garbet Dumanyan, Georgios Boukas, Mihalis Hacelis, Gino Lagnello, Abdullah Biraderler gibi ünlü fotoğrafçı ve fotoğrafhaneleri de çektikleri fotoğraflarla sergide tanıtılıyor.

Serginin hoş bölümlerinden biri İzmir'in ünlü fotoğrafçılarından Hamza Rüstem'in fotoğrafhanesinde dekor olarak kullanılan ahşap sehpanın yer aldığı özel bölüm. Dönemin fotoğrafhanelerinde kullanılan stereoskop gibi orijinal malzemeler ile cam tavanlı poz atölyesi diaroması da sergide ziyaretçilerin ilgisini çeken noktalardan.

İzmir'in ilk görüntüsü

“İzmir Fotoğrafhanesi - Görsel Hafızanın İnşası (1840-1922)" sergisinde kentin arkeolojik mirasını belgeleyen fotoğrafçılara, seyyahlara, dagerotip gezginlerin İzmir'de yaptığı çalışmalara da yer veriliyor. İzmir'in ilk dagerotip görüntüsünün 1843 yılının Nisan ayında İzmir'e gelen gezgin degoratipçilerden Girault de Prangey tarafından Kervan Köprüsü'nde çekildiği belirtiliyor. Günümüze ulaşan bu plakanın kentin bilinen en erken dagerotip görüntüsü olduğu aktarılıyor. 

Yıldız Albümleri'nde İzmir 

Sergi fotoğrafın Abdülhamit döneminde hem imparatorluk topraklarına hem de dünyaya açılan bir pencere işlevi gördüğü, ve padişahın emriyle oluşturulmaya başlanan Yıldız Albümleri’ne de yer veriyor. "Mercekten İktidara - II. Abdülhamit ve Yıldız Albümleri" başlığı altında sunulan bölümde İzmir'in modern yüzü, askeri tatbikatlar, hastaneler, okullar, fabrikalar, demir yolları ve kamu yapıları tanıtılıyor. Bu bölümde "İzmir'de kriminal fotoğrafçılık", "Suçun suretle sabitlenmesi" başlıkları altında İzmir'in ünlü fotoğrafçılarının çektiği, Yıldız Albümleri’ne de girmiş suçlu (mücrim) portleri de aktarılıyor. 

Sergide kartvizit fotoğrafın doğuşu, Osmanlı'da fotoğraf çektirme adabı, fotoğrafın gizli mekanı karanlık oda, fotoğrafhanelerdeki yapay kaya dekorlarının doğuşu gibi çok sayıda alt başlık altında ayrıntılı bilgiler veriliyor. Sergi kentin tarihini fotoğrafların üzerinden okumak isteyenlerin yanı sıra fotoğrafçılık eğitimi alanların da mutlaka görmesi gereken bir çalışma.

"Ustalardan meraklılara - amatör fotoğrafçılığın doğuşu", "Doğuyu Oryantalize etmek-Yerel tip fotoğrafları", "Zanaat odaklı kadraj - emeğin görselleşmesi”, hediyelik İzmir kartpostalları, "Objektiften manşete - 19. yüzyılda basın fotoğrafçılığı", "Kurtuluşun kadrajı 9 Eylül 1922", "İşgal günlerinde fotoğraf ve propoganda", "Gino Lagnello'nun objektifinden İzmir yangını" serginin bölümlerinden. Sergi "Yeni bir sayfa: Cumhuriyet ışığında fotoğraf” bölümünde yer verilen “Cumhuriyetin ilk yılları” ile “Asırlık Çınar: Hamza Rüstem Fotoğrafhanesi” anlatımıyla sona eriyor. 

Sergiye ilişkin gözlemlerimi bitirirken bir konuya APİKAM yöneticilerinin dikkatini çekmek isterim. Yoğun emekle, özenle hazırlanmış bu sergiyi bilgilenerek, keyif alarak gezerken insanı yoran bir şey var: Arka planda çalınan ve sürekli tekrar eden müzik. Umarım kısa sürede bu konuya bir çözüm üretilir. 

APİKAM'da yaklaşık bir yıl boyunca açık kalacak "İzmir Fotoğrafhanesi - Görsel Hafızanın İnşası (1840-1922)" sergisi pazartesi hariç hafta içi 09.00-17.00 hafta sonu 10.00 - 17.00 saatleri arasında ücretsiz gezilebilir. 

•••

"Yıldız Albümleri'nde İzmir" Kent Kitaplığı'ndan çıktı

İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı'ndan ilk kez 2018 yılında yayımlanan "Yıldız Albümleri'nde İzmir" kitabının genişletilmiş ve gözden geçirilmiş yeni baskısı okurlarla buluştu. Kitap Dr. Serhan Kemal Saygı ve Gültekin Genç’in imzasını taşıyor. Yıldız Sarayı Fotoğraf Albümleri içinde yer alan İzmir ve çevresine ait fotoğraflardan oluşan albüm kitap, İzmir'in kent tarihi açısından daha önce hiç görülmemiş fotoğrafları içeriyor. Kitabın kapağında İzmir Belediye'sinin Kemeraltı'nda bulunan yönetim binasının resmi olarak açıldığı 28 Ağustos 1891 tarihinde çekilmiş bir fotoğraf yer alıyor.

İlk baskıda İzmir'e ait 190 görüntünün belirlenip değerlendirildiği belirtilen kitabın önsözünde, 2020 yılında İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi tarafından dijital olarak erişime açılan Yıldız Sarayı Koleksiyonu'nda bulunan 12 yeni fotoğrafın da yeni baskıya yerleştirildiği anlatılıyor. İzmir'le ilgili 201 fotoğrafın bulunduğu "Yıldız Albümleri'nde İzmir" kitabının 2025 baskısında fotoğraflardaki bilgilendirme yazılarından yola çıkılarak yapılmış detaylı bir arşiv çalışması da okurla paylaşılıyor.

Yıldız Sarayı'nda bulunan eşsiz koleksiyon, Yıldız Sarayı Kütüphanesi'nde bulunan diğer arşiv malzemeleriyle birlikte Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra İstanbul Üniversitesi'ne devredilmiş. 918 albümden oluşan koleksiyonda 36 bin 585 fotoğrafın yer aldığı belirtiliyor. Kitap "Kamusal Merkez", "Kemeraltı, Rıhtım ve Frenk İzmir", "Çevre Semtler", "Askeri Hastane ve Eğitim Kurumları", "İzmir-Kasaba Demiryolu", "Tepeköy Çiftlikat-ı Hümayunu" ve "Uzak Yerleşim Birimleri" bölümlerinden oluşuyor. Kitap okura tarihin derinliklerinde kalmış bambaşka bir İzmir'e doğru adeta zaman yolculuğu yaptırıyor.