Geçtiğimiz yılbaşı dinlencesinde son yıllarda moda olan Kars'a gitmeye karar verdik. Kars'tan dolu geldim. Epey yazacak konu oluştu. Daha önce iki kez Kars'ı görmüştüm. Bu sefer hem Kars'ı kış mevsiminde bir kez daha görmek, hem de bir gelişme olmuş mu diye gözlemleme şansımız oldu. Bu son gezimize kar eşliğinde Sarıkamış ve Çıldır Gölü rotaları da eklendi. Böylece daha kapsamlı bir Kars gezisi gerçekleştirdik.

Ani ören yeri 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne girdiği için Kars ve çevresine ilgi arttı. Ayrıca seyahat acenteleri ve gezginler yeni gezi rotalarının arayışına girdi. Gözler Doğu'ya döndü. Sarıkamış'ta kış turizmi oldukça ilerlemiş ve yeni oteller yapıldığı için çok gidilir olmuş. Sarıkamış kayak tesislerine uçakla hem Erzurum'dan hem de Kars'tan ulaşılabiliyor. Ankara'dan kalkan Doğu Ekspresi ile Kars'a gitmek ikinci bir seçenek.

2013 yazında ilk kez Kars'a gittiğimizde özellikle Ani'yi görmeyi çok istedim. Ani'ye ulaşmak için belediye otobüsü, köy dolmuşu ve benzeri hiç bir toplu ulaşım aracı bulamamış ve özel araçla gitmiştik. Ören yeri girişine oldukça uzak bir binada tuvalet olması ve baraka tarzı bir çay ocağını bulmak bile bizi sevindirmişti. Ören yeri içinde ineklerin otlaması bizi şaşırtmıştı. Fazlaca bir gezgin de görememiştik. Ani yazgısına bırakılmıştı.

Son görüşümüzde Ani için biraz umutlandım. Girişe yakın bir yerde bir yapı temeli gördüm. Gezginler için tuvalet, kafeterya ve alışveriş olanaklarının bulunacağı bir yapı olmasını umuyorum. Ayrıca İl Özel İdaresi Ani ören yeri ve Çıldır Gölü için ücretsiz minibüs servisleri başlatmış. Sevindirici bir gelişme. Ani'de yazları kazı çalışmaları sürüyormuş. Yenileme çalışmaları tasarı temelinde başlamış. Ancak çok yavaş ilerliyormuş. Bir an önce Ani şehri ile ilgili yenileme ve çevresinin güzelleştirilmesi ile ilgili çalışmaların tamamlanması gerekmektedir. Yapılacak çok şey var Ani için.

Sarıkamış'ta beni en çok Katerina Av Köşkü'nün yazgısına bırakılmışlığı üzdü. Çok yıpranmış. Köşkün manzarası çok güzel. Binası oldukça büyük ve gösterişli. Yenileme yapılarak, kafeterya, lokanta ve sanat etkinliklerinin yapılabileceği bir yere dönüştürülebilir. Hatta gezginler oraya kızak veya at arabaları ile taşınabilir. Böylece o yılların ulaşımı kullanılarak farklı bir etkinlik yapılmış olur. Ya da etnografya müzesi olabilir. Böyle boş boş durması o çok üzücü. Böyleyken bile ilgi çekiyor.

Gelelim Kars merkezine. İlk gördüğümde yaz yağmurları nedeniyle Kars sokakları çamur içindeydi. Meğer o çamur hep varmış. Kars, 93 Savaşı sonrası 40 yıl Rus yönetiminde kalmış. Hollandalı mimarlar ızgara planlı sokaklar üzerinde Baltık mimarisi biçiminde binalar yapmışlar. Bu mimari biçim Türkiye'de başka bir şehirde bulunmuyor. Bu binalar 220 adet ve hepsi koruma altına alınmış. Bazıları resmi kurumlarca kullanılmaktadır. Bazı evler terk edilmiş, bazıları ise otel, lokanta ve kafeterya olarak hizmet veriyor. Bir kısmı da yıkıntı halinde.

Kars ve çevresinde ilk insan yerleşimleri Bakır Çağı?nda başlamış. O günden bu güne Eski Tunç Çağı, Erken Demir Çağı kültürleri ile Urartu, İskit, Kimmer, Pers, Roma, Arsaklı, Sasani, Emevi, Abbasi, Bizans, Bagratlı, Selçuklu, Saltuklu, Moğol, Gürcü, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Osmanlı ve Rus egemenliklerini yaşamış. Bütün bu kültürlerin izlerini şehir merkezinde ve çevrede görebilirsiniz. Çok renkliliği etnik yapısına da yansımıştır. Bunun nedeni sınır şehri olması, Kafkasya'dan Anadolu'ya giriş kapısı konumunda olması ve İpek Yolu üzerinde olmasıdır.

Kars, Doğu Anadolu bölgesinin en büyük ve geniş ovasına sahiptir. Konumu, yüksekliği, sulak alanları, sarıçam ormanları, otlakları ile dünyanın 34 önemli biyolojik çeşitlilik gösteren bölgesinin kesişme noktasındadır. İl sınırları içerisinde yedi göl, iki çağlayan beş vadi bulunur. Ayrıca Çıldır Gölü, Allahuekber Dağları ve Sarıkamış Ormanları önemli bitki alanları (ÖBA) arasındadır. Bu alanlarda 2000'in üzerinde bitki yetiştiği ve bunlardan 100 kadarının endemik olduğu belirlenmiştir. Bölge dünyanın en önemli kuş göç yolları arasındadır. Türkiye'de bulunan 465 kuş türünden 308'ine ev sahipliği yapar. Bölgede sekiz kuş gözlem alanı bulunmaktadır.

Sonuç olarak Kars ve çevresi, tarihsel zenginliği ile kültür turizmine, coğrafi konumu ve iklimi ile kış ve doğa sporları turizmine, zengin mutfak kültürü ile gurme turizmine katkı sağlayabilir. Kuş gözlemciliği ve botanik turları düzenlenebilir. Ancak, alt yapı ve tanıtım yetersizliği, en önemlisi turizme yeterince yatırım yapılmadığı için Kars turizmden hak ettiği payı alamıyor.

Ancak son yıllarda biraz kıpırdanma olmuş gibi görünüyor. Karslılar sahip oldukları zenginliklerin farkına varmaya başlamışlar. Turizm acenteleri Kars'a yöneldi. Kars' a yeni oteller ve eski Kars evlerinde hizmet veren ve yöresel yemekler sunan lokantalar açılmış. Bu lokantalarda akşamları Kafkas halk dansları ve yöresel halk müziği sunumu da yapılıyor.

Kars Müzesi yeni binasına taşınıyormuş. Eski binasında daha önce Müze'yi gezmiştim. Bina sunum açısından yetersizdi. Oldukça zengin arkeolojik ve etnografik yapıt koleksiyonuna sahip. Yeni müze binası yapılması yerinde bir karar olmuş.

Eski Kars bölgesinde gezerken Serhat Kalkınma Ajansı'nın katkılarıyla yapılan Kitap Kalem Kahve Evi'ne rastladık. Grup olarak ziyaret ettik. Bize çay sunup bilgi verdiler. Gelen konukların kitap okuyabildiği ve ücretsiz çay kahve içebildikleri oldukça konforlu bir ev oluşturulmuş. Ayrıca çocuklar için etkinliklerin yapıldığı başka bir oda da bulunuyor. Kütüphanesi oldukça zengin. Ajans, köylerde özellikle çocuk ve gençlerin yararlanabileceği kütüphaneler kurmuş. Kitap bağışı kabul ediyorlar. Kars'ta beni en çok mutlu eden gelişme Kitap Kalem Kahve Evi oldu. Böyle yerlerin Türkiye'nin her yerinde özellikle kitaba ulaşamayan kasaba ve köylerinde yaygınlaşmasını dileyerek Kars sokaklarına atıyoruz kendimizi.

Kitap Kahve Kalem Evi'nin çalışanları, Ajans'ın hazırladığı Kars, Ardahan, Ağrı ve Iğdır tanıtım kitaplarını armağan olarak otelimize kadar gönderme inceliğinde bulundu. Kendilerine buradan bir kez daha teşekkür ediyoruz.

Sevindirici gelişmelerden biri de Boğatepe Köyü. Köy, Kars'taki ekoturizm etkinliklerinin mihenk taşı konumundaymış. Köye gidemedik ama bilgi aldık. Peynirevi'nde (bir çeşit müze-işlik) 13 çeşit peynir üretiliyormuş. Gezilip, alışveriş yapılabiliyormuş. Ayrıca köyde ev pansiyonculuğu, yürüyüş, dağ bisikletçiliği, atçılık, botanik gözlemciliği ve tıbbi bitki üretimi yapılmaya başlanmış.

Kars'ta tarihi yapıların birçoğunda yenileme çalışmalarının başlatıldığına dair izler olsa da yapılacak çok şey olduğu açıktır. Sadece bunları onarıp gezgine sunmak yetmiyor. Bu işe bütüncül yaklaşılmalıdır. Dünya'nın çeşitli bölgelerinde bir kaç ülke gördüm. Anadolu'nun büyük bir kısmını gezdim. Gezerken sadece gezmiyorum. Öncelikle iyi bir gezgin olmak yolunda çevreyi ve yöre halkını gözlemliyorum. Gezen buraya ne bırakıyor ve neler alıyor? Ben buradan kültürel olarak ne kadar zenginleşebilirim buraya ne katabilirim, hep bunu düşünürüm. Ama önce sunum güzel olmalı ki verim de zevkli ve bol olsun.

Turizm bir kültür alışverişidir. Gezeni de ona hizmet edeni de geliştirmeli, zenginleştirmelidir. Bu geliştirme ve zenginleştirme hem maddi hem de manevi yönde olmadıkça hiç bir anlamı yoktur.

Kars ve çevresinde turizmin gelişmesi ve zenginleşmesi için bir gezgin olarak önerilerim şunlardır:

Şehrin sit kapsamına giren tüm eski yapıları bir an önce yenilenmeli ve turizmin hizmetine sunulmalıdır. Cadde ve sokaklar düzenlemeli ve çamurlanması önlenmelidir. Kale girişinde bulunan On İki Havari Kilisesi ve Evliya Cami ile Harakani Türbesi'nin çevresine yapılan beton korkuluklar görüntü kirliliği yaratmaktadır. Ayrıca bir işlevi yoktur. Kaldırılmalıdır.

Valilik web sitesinden aldığım bilgiye göre Kars'ta şu an Sarıkamış Kar Festivali ve Kağızman Kayısı Festivali düzenlenmektedir. Eskiden Kars'ta Sinema Festivali olurdu. Geçen yıl Avrupa Kısa Film Festivali Kars'a da uğramış.

Kars'a ilgiyi yöneltecek çeşitli kültür sanat festivalleri, şenlikleri, çalıştaylar düzenlenmelidir.

Yöresel lezzetlerin ve ürünleri tanıtımın yapılacağı festival düzenlenebilir. Kars merkezinde bir Peynir Müzesi kurulabilir. Müze'de peynir ve peynirli yemek etkinlikleri düzenlenebilir. Uluslararası artizan peynir üreticilerinin karşılıklı kaynaşıp bilgi alışverişinde bulunabileceği etkinlikler (konferans, çalıştay, festival vb) düzenlenebilir.

Ani ören yeri başlı başına bir hazinedir. Tanıtımı ile ilgili çalışmalar yapılmalıdır. Bir an önce yenileme ve kazı çalışmaları hızlanmalıdır. Buraya ulaşım olanakları artırılmalıdır. Ani ören yeri büyük bir alan olduğu için gezilmesi uzun sürmektedir. Bu nedenle hemen girişine ivedilikle tuvaletler yapılmalıdır. Ayrıca su ve sıcak içeceklerin bulunduğu kafeteryalar olmalıdır.

Bölge dağcılık, yürüyüş sporu, ekoturizm, fotoğrafçılık anlamında da değerlendirilebilecek zenginliklere sahiptir. Bu konularda etkinlikler , festivaller, yarışmalar yapılabilir.

Bütün bu önerilerimde engelli gezginler içinde düzenlemeler ve kolaylaştırıcı önlemler alınmalıdır. Engellilerinde gezme hakkı var. Bun unutmayalım.

Naçizane son bir önerim var:

Kars merkezine yakın bir "Eski Kars Köyü" kurulabilir. İçinde; halk müziği sanatçılarının müzik yaptığı kahvehane, geleneksel yemeklerin sunulduğu lokanta, peynir işliği, halı-kilim atölyesi, halk dansı gösterileri ve kursları, ekmek yapımı için tandır, etnografik eserlerle döşenmiş evler, değirmen vb. olsun. Gelen konukların sadece izleyici olmadığı etkinliklere katıldığı ortamlar yaratılsın. Gezginler peynir yapsın, türkü dinlesin, halk dansı öğrensin, halı-kilim dokusun, yöresel yemek yapsın. Çocuklar için geleneksel çocuk oyunları öğretilsin (aşık atma, seksek, ip atlama, topaç çevirme vb.) Bu öneriler benim şu an aklıma gelenler. Geliştirilebilir.

Bu anlattıklarıma benzer uygulamaları ülkemizde Beypazarı'nda Yaşayan Müze (www. yasayanmuze. net), Tire Kent Müzesi(www. tirekentmüzesi. com) ve Kanada'nın Toronto kentindeki Black Creek Pioner Village (https://blackcreek. ca) adlı müze köyünde gördüm. Yetkililere esin kaynağı olmasını diliyorum.

Uzun sözün kısası, Kars ve çevresi için iyi şeyler olmaya başlamış. Umarım bu gelişmeler hızlanır ve turizm ivme kazanır.