Osmanlı Devleti’nde astronomik ölçümlerin yapıldığı, güneşin ve gökyüzünün hareketine bakılarak hassas biçimde saat ve takvim hesapları yapılan İzmir'in unutulmuş kültür varlığı muvakkithaneler, lise öğrencilerinin Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarih projesine konu oldu. 

İzmir Övgü Terzibaşıoğlu Anadolu Lisesi (ÖVTAL) öğrencileri, tarih öğretmeni Gonca Tire'nin danışmanlığında "Muvakkithaneler: Osmanlı’dan İzmir ve Tire'ye uzanan zaman odaları" konulu projesiyle TÜBİTAK 2204A Lise öğrencileri Araştırma Projeleri Yarışması'na hazırlanıyor.

İzmir'in ayakta kalmış, korunması gerekli taşınmaz kültür varlıkları muvakkithanelerle ilgili projeyi sürdüren öğrenciler ve danışman öğretmenleri Gonca Tire ile Övgü Terzibaşıoğlu Anadolu Lisesi'nin kütüphanesinde buluştuk. Öğrencilerin büyük emek vererek yarışmaya hazırlandıkları projelerini ve yaptıkları çalışmaları dinledim. 

Ayakta kalmış üç zaman odası

33 yıllık tarih öğretmeni Gonca Tire, eğitim yılı başından bu yana okulun 10. sınıf öğrencileri Utku Çetin (16), Selin Şavkal (15) ve Duru Meriç Yağcı (15) ile birlikte TÜBİTAK tarih projesi için hazırlandıklarını anlatıyor. Ahmet Hamdi Tanpınar'ın "Saatleri Ayarlama Enstitüsü" adlı romanının projeye esin kaynağı olduğunu belirten Tire, öğrencilerinin kitapta sözü edilen "Muvakkit Nuri Efendi"den esinlenerek İzmir'in unutulmuş taşınmaz kültür varlıkları muvakkithaneleri araştırmaya başladıklarını söylüyor. 

Gonca Tire, zamanı belirlemek amacıyla 19. yüzyılda yaygın olarak kullanılan muvakkithanelerin bugün zamana yenik düşmüş, işlevini yitirmiş ve ne yazık ki unutulmuş kültür varlıklarımız olduğunun altını çiziyor. Tire, öğrencilerinin projeyi hazırlarken kent merkezinde ve Tire'de ancak üç tanesi ayakta kalabilen, kayıtlarına ulaşabildikleri muvakkithanelerin tanınır, bilinir olmasını amaçladığını anlatıyor.

Bu yapıların kent belleğinde yerini alması amacıyla “Muvakkithaneler: Osmanlı’dan İzmir ve Tire'ye uzanan zaman odaları" projesini hazırlayan öğrenciler çalışmalarını sürdürürken olanakları ölçüsünde teknolojiyi kullanıyor. Hazırladıkları web sitesinde çalışmalarını paylaşan öğrenciler konuya ilişkin farkındalığı arttırıyor. Tarih öğretmeni Gonca Tire, proje hedeflerinden birinin internet ortamında İzmir'deki muvakkithaneleri anlatan bir sanal müze oluşturmak olduğunu dile getiriyor.

Muvakkithaneler zaman belirten mekanlar

Osmanlı'da genellikle büyük cami ve külliyelere bitişik küçük odalarda bulunan muvakkithaneler, muvakkitlerin zamanı belirlemek amacıyla trigonometri ve astronomi bilgilerinden yararlanarak usturlap, rubu tahtası, oktant ve çeşitli küreler aracılığıyla zamanı belirledikleri mekanlar. İlk örneklerine İstanbul'da rastlanan, Anadolu’nun pek çok kentinde bulunan muvakkithanelerden İzmir'de günümüze gelebilen üç yapı bulunuyor. Bu yapılar bugün imam odası ve kütüphane amaçlı olarak kullanılıyor. 

Övgü Terzibaşıoğlu Anadolu Lisesi öğrencileri, çalışma için çok sayıda tez ve kitabı incelediklerini, günümüze ulaşmış üç muvakkithane üzerinde çalıştıklarını anlatıyor. Proje ekibinden Utku Çetin muvakkithanelere ilişkin farkındalığı artırmak amacıyla "İzmir Muvakkithaneleri" başlığı altında “https://izmirmuvakkithaneleri.netlify.app” alan adlı bir web sitesi de hazırlamış. Arkadaşları ve danışman öğretmenleriyle proje için çalışırken pek çok kurumdan destek aldıklarını aktaran Çetin şu bilgileri paylaşıyor:

Muvakkithaneler küçük bilim odacıkları

“Proje ekibi olarak İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü'ne, Ege Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü'ne gittik. Kayıtlarda içinde muvakkithane bulunduğunu öğrendiğimiz Kemeraltı'ndaki Hisarönü Camisi, Şadırvanaltı Camisi ile Tire'de Yavukluoğlu (Yoğurtluoğlu) Camisi'ni ziyaret ettik. Zaman her dönem insanlık için önem taşımış. Bugün uydularla çok kolay bir şekilde zahmetsizce ulaştığımız zaman bilgisi bir dönem oldukça yoğun bir çalışmayla, muvakkitler aracılığıyla halka ulaştırılıyordu. Çalışmalarımızda öğrendik ki 'zaman odacıkları' dediğimiz muvakkithaneler aynı zamanda birer küçük bilim odacıkları. Çünkü hesaplamalar için trigonometri bilgisi, astronomi bilgisi gerekiyor."

İzmir'de ulaştıkları muvakkithanelerde o dönemi yansıtan bir obje ya da iz kalmadığını söyleyen proje ekibinden Selin Şavkal da şunları söylüyor:

“Kemeraltı'nda önünden geçip gittiğimiz, hatta Hisarönü Camisi'ndeki saate bakıp zamanı öğrendiğimiz muvakkithanelerin varlığını aslında biz de proje sayesinde öğrendik. Önce bizde bir farkındalık oluştu. Öğretmenimizle Tire'ye gittiğimizde edindiğimiz bilgilerse çok ilginçti. 18. yüzyılda kullanılan, 19. yüzyılda iyice yaygınlaşan muvakkithaneler mekanik saatler ve saat kulelerinin yaygınlaşmasıyla önem kazanmışlar. Genelde Tire'de Yavukluoğlu Camisi'nde olduğu gibi külliyelerde ya da Hisar Camisi gibi büyük camilerde bulunan bu odalarda vakit tayini yapan muvakkitler çalışmış. Zaman içinde bilgilerini birbirlerine usta çırak ilişkisiyle aktarmışlar. İşleri zamanla olan muvakkitler küçük saat tamiri işleri de yapmışlar.”

Zamanı belirleyen İzmir'de ayakta kalabilmiş bu mekanlarda kullanılan usturlap, rubu tahtası, oktant gibi objelere ulaşamayan öğrenciler araştırma için gittikleri Tire'deki Necip Paşa Kütüphanesi'nde objelerin görsellerine ulaşmışlar. Proje ekibinden Utku Çetin, "Yazma eserler arasında yer alan Ali Kuşçu'nun yazdığı bir astronomi ve matematik kitabında bu objelerin resimlerini görme şansını yakaladık. Bu objeleri bilgisayarda üç boyutlu hale getirdim. Kısa bir süre sonra ziyarete açılacak sanal müzemizde muvakkithanelerde bulunan usturlap, kum saati, rubu tahtası ve gök küre gibi malzemelerin üç boyutlu çizimleri de görülebilecek. Bu kurumların işlevi detaylarıyla yer alacak. Edindiğimiz bilgileri, çektiğimiz fotoğrafları web sitesinde paylaşırken ekibimizdeki Duygu arkadaşımız da çalışmalarımızı sosyal medya hesaplarımızdan paylaşıyor” bilgisini veriyor.

Projeleri için çok sayıda tezi inceleyen, kitapları okuyan, öğretmenlerinin desteği okullarının katkısıyla TÜBİTAK tarih projesi hazırlayan pırıl pırıl öğrencilerin heyecanını görmekten mutluluk duydum açıkçası. Kentimizin kültür varlıklarına, kültür mirasına duyarlı öğretmenlerin desteğiyle öğrenmeye istekli ve teknolojiye meraklı öğrencilerin çabası heyecan vericiydi. Övgü Terzibaşıoğlu Anadolu Lisesi'nden ayrılırken daha önce İzmir Büyükşehir Belediyesi'nin Tarihe Saygı Yerel Koruma ödülleri törenlerinde öğrencileriyle pek çok kez ödülü kucaklayan, yaptığı TÜBİTAK projeleriyle öğrencilerini araştırmaya özendiren Gonca Tire gibi öğretmenlerin daha da çoğalmasını diledim.

Öğrencilerin TÜBİTAK tarih projesi hazırlık çalışmalarına ve İzmir muvakkithanelerine ilişkin ayrıntılı bilgiye “https://izmirmuvakkithaneleri.netlify.app” alan adlı web sitesinden, “İzmir Muvakkithaneleri” başlıklı Facebook ve Instagram hesaplarından ulaşılabilir.